Balık hastalıklarının sınıflandırılması

Balık hastalıkları konusunda yapılan araştırmalar, 1980’li yıllarda 25-30 kadar bakteri, 5-10 kadar virüs ve birkaç   parazit ile mantar türünün balıklar için patojen olduğunu gösterirken; bu gün 80-100 kadar bakteri, 45-50 kadar virüs  ve bir çok parazit ve mantarın balıklar için patojen olduğunu göstermektedir (Gültepe, 2000). Patojenlerden kaynaklanan hastalıkların yanında besinsel kaynaklı hastalıklarda su ürünleri üretimini ve kalitesini etkilemektedir. Balık hastalıkları orijinallerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir: 1) Bakteriyel Balık Hastalıkları 2) Paraziter Balık Hastalıkları 3) Fungal Balık Hastalıkları 4) Viral Balık Hastalıkları 5) Besinsel Balık Hastalıkları 6) Çevresel Balık Hastalıkları Bu çalışmada genel olarak balıklarda besinsel balık hastalıkları ele alınmıştır. Besinsel balık hastalıkları  da genel hatlarıyla; 1) Proteinlerden kaynaklanan balık hastalıkları, 2) Yağlardan kaynaklanan balık hastalıkları, 3) Minerallerden kaynaklanan balık hastalıkları, 4) Vitaminlerden kaynaklanan balık hastalıkları olarak sınıflandırılıp  incelenebilir.Balıkların metabolizmasının  karmaşık yapısı nedeniyle besinsel balık hastalıkları ana başlıklar altında  genel hatlarıyla verilmiştir.

 

Tiroid Tümörleri: Salmonidlerde görülebilen tiroid tümörlerinin bilinen sebebi I (iyot) eksikliğidir. Doğal koşullarda yaşayan balıklarda bu hastalığa çok az rastlanır. İyotlu tuz rasyonlarıyla beslenen balıklarda pek az  görülmektedir.Genellikle tiroid tümörleri ‘guatr’ olarak adlandırılır. Bazen habis olup diğer organlara da sıçrayabilir.  Guatrın Tiroid kanserlerinin bir işareti olduğu kabul edilmektedir. Balıklarda da tiroid büyümesi oluşabilir. Bunun  sebebi tam olarak anlaşılamamıştır. Genetik ve çevre faktörlerinin ileri gelebileceği düşünülmektedir (Tacon, 1992).

II. ve III. Solungaç yayları arasında bulunan tiroid bezinin büyüyerek etrafını saran dokulara zarar vermesi ile başlar.

Tümörlerin ilk belirtisi ağız tabanında kızarmadır. Bu kızarma aşırı kan birikiminin işaretidir. Ayrıca solungaç bağlantılarında da çıkıntılar olur. Bunun takiben ağız içinde ve solungaçlar arasında da tümörler oluşur. Dokularda normal büyümeler görülür. Tiroid tümörleri üç şekilde oluşur: 1) Tiroid bezinin anormal büyümesi 2) Tiroid urları 3) Kanser yapısında olmayıpta habis olan urlar (NRC, 1983; Tacon, 1992).İlerlemiş haldeki tiroid tümörleri ellede teşhis edilebilir. Tümörün basit ya da habis oluşu ancak histopatalojik analizlerle anlaşılır. İlerlemiş safhada solungaç kapakları ileriye itilmiş bir hal alır. Bu dönemde ekzoftalmus da görülebilir. Habis olmayan tiroid tümörleri balıkların yemlerine ya da sularına iyot veya  iyotlu tuz ilavesi ile önlenebilir. Bazı araştırmacılar KI ile tedaviyi tavsiye etmekte ve Hg’nın da tedaviye faydalı  olduğunu bildirmektedirler. Ancak son araştırmalar bunun geçerli bir metot olmadığını göstermiştir . (NRC, 1983). Hastalığı önlemenin en iyi yolu balık rasyonlarında ortalama 1 g yeme 0.6 μg iyotlu tuz katmaktır (NRC, 1983; Tacon, 1992).

 

Besinsel Solungaç Hastalığı: Hastalık, Pantotenik asit eksikliğinden kaynaklanır. Hastalığa Salmonidlerde ve Cyprinus carpio, Ichtalurus punctatus, Pagrusmajor, Anguilla anguilla ve Latescalcarifer türlerinde rastlandığı rapor edilmiştir. Solunum zorluğu, iştah azalması, deride nekroz ve lezyonlar,atrofi, solungaç üzerinde mukoid madde oluşumu ve hareketlerde yavaşlama görülür. Hastalığın başlangıç safhasında solungaçlar koyu kırmızı renk  alır ve solungaç lifleri birbirine girip topaklaşır.İleriki safhalarda solungaçlar soluk bir görünüm alır. Solungaç epitel hücreleri aşırı bir şekilde çoğalır. Besinsel solungaç hastalığı ile bakteriyel solungaç hastalığını ayırt etmek için pratikte iki yol kullanılır: 1) Solungaçların mikroskop altında incelenmesi sonucunda patojen mikroorganizmaya rastlanmaması, 2) Dezenfeksiyon uygulaması yapılıp hastalık düzelmezse hastalığın besinsel olduğu konusunda tanı koyulur.Hastalığın tedavisinde yeme 0.97-1.2 mg/kg canlığa ağırlık pantotenik asit ilavesi uygulanır (Butthep, 1985; Chavez de Martinez, 1990; Boonyaratpalin ve Wanakowat, 1991; Masumoto ve diğ., 1991).

 

Besinsel Anemi: Hastalık kandaki eritrosit ve hemoglobin değerlerinin düşmesi ile karakterizedir. Bu değerler; tür, yaş,su sıcaklığı ve cinsiyete göre değişir. Çevre faktörleri ve balıkların durumuna göre tespit edilen normal hemoglobin ve eritrosit değerleri kriter alınarak teşhis yapılmalıdır. Besinsel anaminin iki nedeni vardır. Bunlar; 1) Balıkta kan yapımında kullanılan elementlerin noksanlığı: Balıklar için esansiyel olan Vitamin E ve Vitamin K’nın, tiamin (Vitamin B1), folik asit,biyotin, inositol, kolin, nikotinik asit, Fe,Cu ve Ca eksiklikleri besinsel anemiye sebep olmaktadır. 2) Kan yapıcı organlarda görülen hastalıklar: Karaciğer dejenerasyonları ve dalak gibi iç organlarda meydana gelen hastalıklarda besinsel anemiye sebep olabilmektedir.Anemi bir çok besinsel ve bakteriyel hastalığın semptomları arasındadır. En çok Salmonidlerde görülmektedir (Noseve Arai, 1979; Murai ve diğ., 1981).

 

Yağlı Karaciğer Dejenerasyonu:Karaciğerde dejenerasyon ile karakterize olan çeşitli hastalıklar vardır. Besinsel kaynaklı karaciğer hastalıkları ile enfeksiyöz karakterdeki hastalıkları ayırt etmek zordur. Laboratuar muayenesindeki herhangi bir patojene rastlanmaz ise hastalık besinseldir. Ancak; bozulmuş yemlerle besleme halinde karaciğere zarar verecek patojen ve toksinlerin üremesi hastalık oluşmasını kolaylaştırmaktadır.Oksidasyon ve ransiditeye uğramış yemlerin kullanılması da karaciğer dejenerasyonlarına sebep olmaktadır.Özellikle alabalıklarda fazla karbonhidratla besleme hiperglisemiye neden olmaktadır. Karaciğer dejenerasyonları şiddetli bir şekilde anemiyi de beraberinde getirmektedir.Besinsel karaciğer hastalığı diğer karaciğer hastalıkları ile beraber de meydana gelebilir. Bunun için teşhiste kolaylık bakımından yem kayıtları tutulmalı ve yem analizleri düzenli olarak yapılmalıdır. Bu hastalıkta balıklar yavaş hareketlerle dağınık halde suyun yüzüne doğru yüzerler. Hastalıklı balıklar koyu ve tamamen siyah renklerde olabilir.Ekzoftalmus, karında ödemler,solungaçlarını soluklaşması ve anemi ilerlemesi olur. Karında su toplanmasınedeni ile karın sarkıktır. Bağırsaklar ve midede sarı mukoz bir salgı bulunabilir.Karaciğerin rengi sararmıştır.Bağırsaklarda lipid fazlalaşır. Karaciğerde ur benzeri değişiklikler olabilir. Böbrek ve karaciğerde kanama yoktur. Hastalık rasyonların dışında; düşük O2 ve yüksek sıcaklığın vücutta yağ kullanımını azaltması sonucu metabolik bozukluklar da oluşabilir. Hastalığın önlenmesi için;yağlı rasyonlar kullanılmamalıdır.Oksidasyona ve ransiditiye uğramış yağ ve yem maddeleri kullanılmamalıdır.Rasyonların depolama süresi kısa olmalıdır. Ayrıca rasyonda doymamış bitkisel yağlar kullanılmalıdır.

 

Katarakt: Göz merceklerinin saydamlığını kaybetmesi ile karakterizedir. Çeşitli nedenleri vardır.Bunlar: 1) Zn noksanlığı 2) Riboflavin (Vitamin B2) 3)Triptofan noksanlığı 4)Metiyonin noksanlığı’dır.Bunlardan başka göz kurtları (Diplostomum sp.) da katarakta neden olmaktadır. Hasta balıkların muayenesinde Diplostomum sp. Gibi patojenlere rastlanmazsa hastalığın besinsel olduğu kanaatine varılır ve rasyona eksikliği görülen maddeler ilave edilerek hastalık önlenebilir (Gatlin veWilson, 1983; Poston ve Rumsey, 1983;Walton ve diğ., 1982).

 

Omurga Deformasyonları: Omurga deformasyonları Lordosis ve Skoliyosis olarak iki şekilde incelenir. Omurga deformasyonlarının çeşitli nedenleri vardır. Bunlar: Vitamin C (Askorbik asit) eksikliği,triptofan eksikliği, ortamda ağır metal bulunması, genetik bozukluklar, balık tüberkülozu, dönme hastalığı ve çeşitli çevre faktörleridir. Eğer hastalıkbeslenme kaynaklı ise eksikliği bulunan maddeler rasyona eklenmelidir. Ağır metal yönünden su koşulları gerektiği gibi düzeltilmelidir (Sarusic ve Lisac;Vural,1995).

 

Vitamin A (Retinol) Eksikliği:Retinolün eksikliğinde; iştahsızlık,gelişme durgunluğu, döl veriminde gerileme, ekzoftalmus, karında su toplanması, vücutta ödemlerin oluşması,böbrekte hemoroji ve pigmentasyon eksikliği gibi patolojik durumlar meydana gelmektedir. Salmonidlerde, Cyprinuscarpio ve Ichtalurus punctatus türlerinde görülmektedir. Hastalık 30 000 IU / Kg retinol’un yeme ilavesi ile önlenebilir (Shim ve Tan, 1989; Hoşsu ve diğ.,001).

 

Vitamin B1 (Tiamin) Eksikliği: Tiamineksikliğinde; yüzme bozuklukları,iştahsızlık, sinir sistemi arazları ve felç,beyin lezyonları, hava kesesinde aşırı şişme ya da büzülme görülmektedir.İlerlemiş halde ölümler meydana gelir.Aydınlanma süresi ve ışık şiddeti arttıkça bu arazlar artar. Salmonid ve Cyprinidlerde sıkça rastlanmasının yanı

sıra Ichtalurus punctatus, Pagrus major,Lates calcarifer ve Anguilla anguillatürlerinde görülmektedir (Boonyaratpalin ve Wanakowat, 1991; Lim ve diğ., 1991;Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin B2 (Riboflavin) Eksikliği:Vitamin B2 eksikliğinde; gökkuşağıalabalıklarında göz, burun deliklerinin dış kısımları ve operkulumda kanamalarmeydana gelir. Gözlerin donuklaşması,bulanık görme, iriste renksizleşme, ışıktan kaçma, deride siyahlaşma ve yüzme bozuklukları görülmektedir. Ayrıca mortalite yükselir. Salmonidlerde,Cyprinidlerde, Ichtalurus punctatus,Pagrus major, Lates calcarifer ve Anguilla anguilla türlerinde görülmektedir (Hughes ve diğ., 1981;Woodward, 1985; Amezaga ve knox,1990; Boonyaratpalin ve Wanakowat,1991; Lim ve diğ., 1991; Hoşsu ve diğ.,2001).

 

Vitamin B6 (Pridoksin) Eksikliği:Vitamin B6 Salmonidae familyasının genel türleri için esansiyeldir.Eksikliğinde; sinirsel arazlar görülür.Ayrıca anemi, karında ödem ve sırttaki mavi-yeşil rengin bozulduğu da tesbit edilmiştir. Salmonidlerde, Cyprinuscarpio, Ichtalurus punctatus, Pagrusmajor, Lates calcarifer, C. Punctata,Scopthalmus quinqueradiata, Sparusaurata, Scopthalmus maximus ve Anguilla japonica türlerinde görülmektedir (Hardy ve diğ., 1979; Jurss  ve Jonas, 1981; Agrawal ve Mahajan,1983; Herman, 1985; Butthep ve diğ.,1985; Tacon, 1992; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin B12 (Siyanokobalamin)Eksikliği: Vitamin B12 eksikliğinde; iştah azalması, hemoglobin seviyesinde düşüş, eritrosit sayısında azalma, hücre bölünmesinde düzensizlik ve büyüme oranında azalma görülür. Salmonidlerde,Ichtalurus punctatus, Pagrus major ve Anguilla anguilla türlerinde görülmektedir (Limsuwan ve Lowell,1981; Tacon, 1992; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin C (Askorbik asit) Eksikliği:Vitamin C eksikliğinde; omurga deformasyonları (Lordasis, Skoliyosis),kollajen teşkilinde bozulma, anormalkartila, göz lezyonları, karaciğer, böbrek,plorik seka ve bağırsaklarda hemoraji,rekte koyulaşma, deride hemoraji ve epitel kaybı meydana gelir.Salmonidlerde, Cyprinus carpio,Dicentrarchus labrax, Ichtaluruspunctatus, Pagrus major, Latescalcarifer, Symphodus ocellatus, Sparusauratus, Scopthalmus maximus ve Anguilla japonica türlerinde görülmektedir (Sarusic ve Lisac, 1987;Saroglia ve Scarano, 1989; Alexis ve diğ.,1989; Navarre ve Halver, 1989;Boonyaratpalin ve diğ., 1989; Chavez de Martinez, 1990; Saroglia ve diğ., 1990;Sato ve diğ., 1991; Cho ve Cowey, 1991;Boonyaratpalin ve diğ., 1992; Saroglia ve Scarano, 1989; Tacon, 1992; Vural, 1995;Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin D (Kalsiferol) Eksikliği:Vitamin D eksikliğinde; büyüme bozuklukları, operkulum ve yüzgeçlerde deformasyonlar, Ca metabolizmasında yavaşlama, hemoglobin seviyesinde düşme, böbreklerde nekroz ve parazitlere

karşı vücutta hassasiyet görülür.Salmonidlerde ve Ichtalurus punctatus türlerinde görülmektedir. Hastalık 2000 IU/kg yeme kalsiferol ilavesi ile önlenebilir Barnet ve diğ., 1979; Brown, 1988; Shiau ve Hwang, 1992; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin E (Tokoferol) Eksikliği:Vitamin E eksikliğinde; karında su toplanması, ekzaftalmus, anemi,büyümede gerileme, solungaçlarda topaklaşma, kanda hemoglobin ve hematokrit seviyesinde düşme, eritrosit sayısında azalma, eritrositlerde küçülme,böbrek, dalak ve karaciğerde seröz sıvı ve böbrek dış zarında ödemler görülür.Ayrıca Vitamin E eksikliğinde immünsistem bozulur. Salmonidlerde,Cyprinus carpio ve Ichtalurus punctatustürlerinde görülmektedir. Hastalık yeme 500 mg/kg tokoferol ilavesi ile önlenebilir (Lovel ve diğ., 1984; Satoh ve diğ., 1987;Roem ve diğ., 1991, Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Vitamin K3 (Menadion) Eksikliği:Vitamin K3 eksikliğinde; kanın pıhtılaşma süresinde uzama, anemi ve genel olarak vücut yüzeyinde hemoraji olmaktadır.Bakteri ilaçlarının kullanıldığı balıklarda Vitamin K3 eksikliği görülebilir.Salmonidler ve Ichtalurus punctatustüründe hastalık görülmektedir (Tacon,1992; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Niasin (Nikotinik Asit) Eksikliği: Niasin eksikliğinde; yüzme bozuklukları,bağırsak lezyonları, vücutta ödemler, kas spazmları, solungaç şişlikleri görülmektedir. Yayın balıklarında bunlara ilave olarak ışıktan kaçma, tetani ve uyuşukluk; çinok salmonlarında ise deri iltihapları da görülmüştür. Salmonidlerde,Cyprinus carpio, Ichtalurus punctatus,Pagrus major, Anguilla japonica ve Silurus glanis türlerinde bu hastalık belirlenmiştir (Poston ve Page, 1982;Lovell ve Buston, 1984; Poston ve Wolfe,1985; Butthep ve diğ., 1985; Gunther ve Meyer-Burgdorff, 1990; Hoşsu ve diğ.,2001).

 

Folik Asit Eksikliği: Folik asit eksikliğinde; anemi, kuyruk yüzgecinde deformasyonlar, renk kararması,uyuşukluk,iştah azalması, karında su toplanması, hematokrit seviyesinde düşme ve yavaş büyüme meydana gelir.Salmonidlerde; Ichtalurus punctatus ve Anguilla japonica türlerinde görülmüştür (Butthep ve diğ., 1985; Lim ve diğ., 1991;Boonyaratpalin ve Wanakowat, 1991;Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Biyotin Eksikliği: Biyotin eksikliğinde;vücudun dış kısmı mavimsi bir zarla kaplanır, renk siyahlaşır, kaşeksi, eritrosit parçalanması olabilir. Ayrıca deri lezyonları, iştah kaybı, yavaş büyüme,spastik kramplar ve anemi de görülebilir.Salmonidlerde; Ichtalurus punctatus,Anguilla japonica ve Cyprinus carpiotürlerinde görülmüştür (Poston ve Page,1982; Lovell ve Buston, 1984; Gunther veMeyer-Burgdorf, 1990; Hoşsu ve diğ.,2001).

 

Kolin Eksikliği: Kolin eksikliğinde;Böbrek ve bağırsakta hemoraji,karaciğerde dejenerasyonlar, FCR’da düşüş ve anemi görülmektedir.Salmonidlerde, Cyprinus carpio,Ichtalurus punctatus, Anguilla japonica,Astronotus transmontamus türlerinde görülmüştür (Wilson ve Poe, 1988;Poston, 1990; Rumsey, 1991; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

İnositol Eksikliği: İnositol eksikliğinde;gelişme bozuklukları, karında şişme,yüzgeçlerde nekroz, deri lezyonları ve

anemi görülür. Salmonidlerde, Cyprinuscarpio, Pagrus major ve Anguillajaponica türlerinde görülmektedir (Jhon ve Mahajan, 1979; Limsuwan ve Lovell,1981; Hoşsu ve diğ., 2001).

 

Hipervitaminosis: Rasyona yapılan aşırı miktardaki vitamin ilaveleri, vitamin zehirlenmelerine neden olabilir. B grubu vitaminlerin ekonomik değerlerinden dolayı rasyona katılma oranları düşüktür.Yağda eriyen vitaminlerin ekonomik değerleri daha düşüktür ve rasyona fazla katıldığında; karaciğerde sararma, iç organlarda hemoraji, solungaçta şişme,vücutta nekroz ve şekil bozukluklarına neden olmaktadır. Aşırı düzeyde Vitamin A, Palmitat ve asetat içeren yemlerle beslenmiş dere alabalıklarının kuyruk yüzgecinde deformasyon, vücutta nekroz ve kan hematokrit seviyesinde düşme görülmektedir. Vitamin A’nın toksisite seviyesi 2200000-2700000 I.U./kg yemdir. Niasin’in %1 seviyesinde katıldığı rasyonla beslenen alabalıkların karaciğerlerinde yağ birikimi gözlenmiştir. 5000 mg di-α-tokoferol/kg yem ile beslenen alabalıklarda kandaki eritrosit seviyesinde düşüş görülmüştür. Ayrıca Vitamin D’nin 1000000 I.U./ kg yem dozununda balıklarda renk koyulaşmasına ve büyüme bozukluklarına sebep olduğu belirlenmiştir (Andrews ve diğ., 1980; Halver, 1980; Hilton, 1983;rown, 1988; Tacon, 1982).

 

Sonuç ve Öneriler

 

Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmesi iyi yaşam koşulları ve dengeli beslenme ile gerçekleşebilmektedir. Bu koşulların yerine getirilmemesi durumunda, canlının yaşamsal faaliyetlerinde aksaklıklar görülmektedir. Bu aksaklıkların başında öncelikle kondüsyon düşüklüğü, buna bağlı beslenme bozuklukları ve sonuç olarak da hastalıklar ortaya çıkmaktadır.Ortam koşulları uygun olduğunda balığın dengeli beslenmesi, balığın ihtiyacı olan her türlü besin maddesinin doğaya uygun olarak karşılanması anlamına gelmektedir. Bu konuda balık türleri için farklı olan besin maddesi ihtiyaçlarının ve beslenme alışkanlıklarının bilinmesi gerekmektedir.Besin madde ihtiyaçları ve beslenme alışkanlıklarının bilinmesi balıklara verilecek yemin kalitatif ve kantitatif özelliklerini belirlemek açısından

önemlidir. Yem özelliklerinin dışında, yemin depolama koşulları ve kullanılma süresi de hastalıklar açısından önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü yemlerde ve yem ham maddelerinde olan ransidite ve oksidasyonlar sonucu balıklarda çeşitli hastalıklar ortaya çıkmaktadır. Ayrıca yetersiz besleme sonucu balıkların, balık atıklarını yemesinin yanında kanibalizm durumu da  ortaya çıkmaktadır. Balık atıklarının yenilmesi sonucu bu atıkların bulunduğu  ortamlarda çok fazla görülebilen Clostridium botilinum bakterisininbalıklarda botulizm hastalığını meydana getirmesi ihtimali de ortaya çıkmaktadır.

 

 

E.Ü. Su Ürünleri Dergisi 2002

E.U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences 2002

Cilt/Volume 19, Sayı/Issue (3-4): 555–564